Εσθέρ Φράνκελ
Tον Φεβρουάριο του 2005 η Εσθέρ Φράνκελ παίρνει για πρώτη φορά συνέντευξη από τον Ντεϊβιντ Μποαντέλλα και τον ρωτάει για τα θεμέλια της ζωής του, τις βάσεις που έθεσε από την ηλικία των 35 μέχρι τα 50 και την μετέπειτα εξέλιξή του από τα 50 μέχρι τα 65, καθώς και την εδραιωμένη πλέον προσωπική και επαγγελματική του ζωή μετά τα 65 μέχρι σήμερα.
Εσθέρ: Μίλησέ μου για τα πρώτα σου χρόνια, Ντεϊβιντ, τι σε έκανε να ενδιαφερθείς για τη ψυχοθεραπεία.
Ντέιβιντ: Γεννήθηκα στο Λονδίνο αλλά μεγάλωσα στο Κεντ της Αγγλίας. Βόρεια απλώνονται τα προάστια του Λονδίνου, νότια ανοιχτή ύπαιθρος. Μεγάλωσα κοντά σε δέντρα και μου άρεσε πολύ να τα σκαρφαλώνω.
Οι γονείς μου είχαν σχέσεις με έναν πνευματικό δάσκαλο (έναν ανοιχτόμυαλο άνθρωπο που τους δίδαξε τις βασικές αρχές των μεγαλυτέρων παγκοσμίων πνευματικών παραδόσεων). Και οι δύο γονείς μου αναζητούσαν αυτό που βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια της ζωής. Ήμουν, ωστόσο, ένας ανυπότακτος έφηβος. Μια σημαντική στιγμή στην ζωή μου ήταν η ανακάλυψη των έργων του Βίλχελμ Ράιχ, στα 21 μου, σε ένα βιβλιοπωλείο του Λονδίνου που πούλαγε βιβλία αναρχικού περιεχομένου.
Οι γονείς μου έζησαν μέχρι τα βαθιά γεράματα. Η μητέρα μου ήταν ένας αισιόδοξος άνθρωπος. Της άρεσε να ζωγραφίζει και ήταν πολύ καλλιτεχνική φύση. Πέθανε στα 96 της με πλήρη διαύγεια πνεύματος. Το τελευταίο της μήνυμα ήταν: Δεν μετανιώνω για το παρελθόν και δε φοβάμαι το μέλλον. Όσο για το παρόν, ελέγχω ακόμα τη ζωή μου. Παρέμεινε διαυγής μέχρι το τέλος. Από τον πατέρα μου έμαθα να σέβομαι τις ρίζες της γνώσης των διαφόρων πολιτισμών. Πίσω από μια ορθόδοξη εμφάνιση κρυβόταν μια ανορθόδοξη ψυχή.
Στο σχολείο η λογοτεχνία ήταν αυτό που μου κέντρισε πρώτος το ενδιαφέρον. Ήταν οι βασικές μου σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Το πρώτο μου βιβλίο, που έγραψα όταν ήμουν 25 χρονών, είχε τίτλο «The spiral flame” και ήταν μια σύγκριση ανάμεσα στο έργο του άγγλου ποιητή και συγγραφέα D.H. Lawrence και του Β. Ράιχ. Έστειλα ένα αντίγραφο στον Tage Philipson, ένα Δανό ιατρό που ήταν ο πρώτος ασθενής του Ράιχ στην νευροφυτοθεραπεία (vegeto-therapy). Τον συνάντησα αργότερα στο Παρίσι και του άρεσε η σύγκριση ανάμεσα στον Lawrence και τον Ράιχ.
Όταν ανακάλυψα τα βιβλία του Ράιχ, έψαξα να βρω έναν θεραπευτή. Έγραψα στον Ράιχ ο οποίος μου είπε ότι ο κοντινότερος “Ραϊχικός” θεραπευτής, ο Όλα Ράκνες, βρισκόταν στο Όσλο της Νορβηγίας. Δεν μπορούσα να πάω στην Νορβηγία τότε αλλά βρήκα μία ψυχίατρο στο Λονδίνο που είχε εκπαιδευτεί από την Od Havrevold, μία άλλη θεραπεύτρια που εφήρμοζε την τεχνική του Ράιχ, από τη Νορβηγία. Δυστυχώς η δουλειά της ήταν πολύ μηχανιστική : Χρησιμοποιούσε υποξείδιο του αζότου από ένα μηχάνημα για να προκαλέσει ροές (streamings) στους πελάτες της. Αν έμπαιναν σε αρνητική μεταβίβαση κατηγορούσαν το μηχάνημα. Σταμάτησα αυτή τη θεραπεία μετά από λίγους μήνες. Αργότερα ανακάλυψα έναν πολύ δημιουργικό άνθρωπο στο Νότινγχαμ, τον Πωλ Ρίττερ, ο οποίος είχε πάθος με τον Ράιχ και εφάρμοζε μία πολύ ανθρώπινη και ευαίσθητη μορφή νευροφυτοθεραπείας. Ο Ράιχ του έγραψε ένα γράμμα με το οποίο τον υποστήριζε. Έγινε ο πρώτος μου πραγματικός θεραπευτής.
Αργότερα ο Όλα Ράκνες ερχόταν συχνά στο Λονδίνο και έτσι μπόρεσα να παρακολουθήσω μία σειρά εντατικών συνεδριών μαζί του.
Ε: Πως ήταν το να δουλεύεις με τον Ράκνες ως θεραπευτή;
Ν: Ο Ράκνες ήταν πάνω από 80 χρονών τότε, είχε μια απίστευτη ενέργεια. Ήταν ένας πολύ προσγειωμένος άνθρωπος και δεν δούλευε τόσο με τα λόγια όσο με το άγγιγμα, επικεντρονόμενος στα ευαίσθητα σημεία της θωράκισης και την ενεργοποίηση της ενέργειας. Εφάρμοζε την κλασική νευροφυτοθεραπεία, όπως την είχε μάθει από τον Ράιχ. Τότε ήταν περίπου 85 χρονών και εγώ 39. Του άρεσε να βοηθάει τους ασθενείς να χαλαρώνουν – ήθελε οι πελάτες του να είναι τελείως ακίνητοι. Έτσι, ξάπλωνα και μου έλεγε «μείνε ακίνητος σαν σανίδα», με έπιανε από τον αυχένα, με σήκωνε σε όρθια στάση, κάτι για το οποίο χρειάζεται πολύ δύναμη και μετά με ξανακατέβαζε, λέγοντάς μου «τώρα χαλάρωσε».
Ήταν μια περίεργη διαδικασία: Χαλάρωση μέσω της ακαμψίας.
Ο Ράκνες ήταν ένας θεραπευτής που σεβόταν τον ασθενή , δεν ήταν παρεμβατικός και έδινε μεγάλη σημασία στα σήματα που εξέπεμπε το σώμα. Κάποτε ένας ασθενής του είπε «Γιατρέ, αισθάνομαι σαν ένα πτώμα». Τον κοίταξε και είδε το ένα δαχτυλάκι του ποδιού να κουνιέται. Του είπε «ποτέ δεν είδα ένα πτώμα να κουνάει το δαχτυλάκι του». Μετά από αυτό το δάχτυλο κούνησε το πόδι, το πόδι κούνησε την γάμπα, η μία γάμπα ενεργοποίησε την άλλη και ο άνθρωπος αυτός άλλαξε δουλειά μετά από μερικές εβδομάδες.
Ε: Τότε ζούσε ακόμα ο Ράιχ;
Ν: Ζούσε ακόμα στις ΗΠΑ και είχα λάβει μια επιστολή του με την οποία μου σύστηνε τον Όλα Ράκνες. Το 1952, όταν ήμουν νέος φοιτητής έστειλα μια επιστολή στη Νικ Βάαλ (εκπαιδευόμενη ιατρός του Ράιχ στο Όσλο) ρωτώντας τη ποιος ήταν διαθέσιμος να κάνει νευροφυτοθεραπεία. Μου απάντησε με μια επιστολή 4 σελίδων, στην οποία με ενημέρωνε για την ιστορία της νευροφυτοθεραπείας στο Όσλο και άλλα σημαντικά πράγματα. Μου έλεγε ότι αν δεν χτίσουμε το εγώ με πλαισιωμένο τρόπο μπορεί να δημιουργήσουμε ψυχωτικό επεισόδιο στους θεραπευόμενους. Έτσι πήρα ένα μήνυμα από μία σημαντική νευροφυτοθεραπεύτρια (ήταν τότε διευθύντρια ενός ινστιτούτου ψυχιατρικής στο Όσλο), το οποίο έδινε σε εμένα, σε έναν νέο φοιτητή που μόλις ξεκινούσε, το πολύ ξεκάθαρο μήνυμα ότι η πλαισίωση είναι απαραίτητη όταν κανείς δουλεύει με δυνατές ενέργειες και έντονη συναισθηματική έκφραση. Ποτέ δεν ξέχασα αυτό το μήνυμα.
Ε: Τι έκανες όταν τελείωσες τις σπουδές σου στο Λονδίνο;
Ν: Όταν τελείωσα τις σπουδές μου μετακόμισα στο Νόττιγχαμ για να κάνω θεραπεία με τον Πωλ Ρίττερ. Αποφάσισα τότε να γίνω δάσκαλος και να δουλέψω με παιδιά επειδή με ενδιέφεραν τα συναισθηματικά θέματα των παιδιών εξ’ αιτίας του Ραϊχικού μου ενδιαφέροντος για την πρόληψη της νεύρωσης. Αργότερα πήρα ένα μεταπτυχιακό στα Παιδαγωγικά. Ξεκίνησα την πρώτη μου δουλειά σαν δάσκαλος τον ίδιο καιρό που έκανα θεραπεία με τον Πωλ Ρίττερ.
Το 1957, ύστερα από 5 χρόνια με τον Πωλ Ρίττερ και ενώ σπούδαζα οργονομία (orgonomy) στο ινστιτούτο ερευνών του, ανέλαβα τον πρώτο μου πελάτη ενώ δίδασκα. Είχα λοιπόν έναν πελάτη και όταν τελείωσε η θεραπεία του μετά από ένα χρόνο κατέγραψα την περίπτωση. Ονομάστηκε «Η θεραπεία ενός ψυχαναγκαστικού χαρακτήρα». Στη συνέχεια έμαθα για τον Αλεξάντερ Λόουεν, του έγραψα και του έστειλα αυτή την μελέτη. Η απάντησή του ήταν ενθαρρυντική και υποστηρικτική.
Ε: Πώς σχετιζόταν η δουλειά σου στην εκπαίδευση με τη δουλειά του θεραπευτή;
Ν: Δούλευα με μη προσαρμοσμένα παιδιά 7 έως 11 χρονών. Η μεταπτυχιακή μου εργασία στο Πανεπιστήμιο του Νόττιγχαμ εφάρμοζε την θεωρία βρεφικής σύνδεσης του Τζον Μπόουλμπι και του Ντόναλντ Στοττ στην κινητική συμπεριφορά των παιδιών. Εργάστηκα με τα σημάδια τους και τα σήματα της συναισθηματικής εμπειρίας.
Με τον όρο «σήματα» ο Bowlby και ο Stott εννοούσαν αυτό που εμφανίζεται στην έκφραση του προσώπου, στις κινήσεις του σώματος. Έτσι κατέγραψα 20 περιπτώσεις (case studies) στην μεταπτυχιακή μου εργασία, που αφορούσαν παιδιά που δίδασκα και στην οποία ανέλυα τα συναισθηματικά τους θέματα και το πώς τα εξέφραζαν με μη λεκτικό τρόπο και πως μπορούν να βοηθηθούν από τον τύπο θεραπευτικών επεμβάσεων, τον οποίο θα αναφέρω παρακάτω μέσα σε ένα φυσιολογικό εκπαιδευτικό πλαίσιο. Όλο αυτό έχει περιγραφεί στην μεταπτυχιακή μου εργασία που δημοσιεύθηκε το 1960.
Για παράδειγμα, πώς μπορεί να βοηθηθεί ένα παιδί που καταπιέζει την επιθετικότητά του; Σε ένα διάλειμμα ή κατά το μάθημα της γυμναστικής το φέρνεις αντιμέτωπο με την εξής κατάσταση: Του δείχνεις ένα στρώμα και το ρωτάς, πόση σκόνη μπορείς να βγάλεις από αυτό το στρώμα; Είναι ένας ουδέτερος τρόπος που βοηθά την επαναδιοχέτευση της επιθετικότητας με μη καταστροφικό τρόπο. Δεν είπα: άφησε τον εαυτό σου να θυμώσει. Είπα μόνο: δημιούργησε πιο πολύ σκόνη.
Άλλο παράδειγμα: Είχα ένα παιδί με πολλές αναστολές, ένα πολύ αγχωμένο παιδί, και του έδωσα ένα μεγάλο κομμάτι χαρτί και του είπα «δες αν μπορείς να μουτζουρώσεις αυτό το χαρτί». Ξεκίνησε πολύ ντροπαλά σε μια γωνία του χαρτιού και μετά ανέπτυξε το κουράγιο να γεμίσει την σελίδα με έντονη έκφραση. Παρατήρησα αργότερα ότι στο μάθημα της γυμναστικής, όπου συνήθως έκοβε γύρους δίπλα στους τοίχους διότι φοβόταν να πάει στο κέντρο του δωματίου, τώρα εμπιστευόταν τον εαυτό του να διευρύνει το χώρο του.
Ε: Πως σε δεχόντουσαν οι άλλοι δάσκαλοι;
Ν: Και αυτό είχε ενδιαφέρον. Ένας από αυτούς τους δασκάλους ήταν ο πρώτος μου πελάτης, που ανέφερα προηγουμένως, μου είπε «Χρειάζομαι θεραπεία. Εσύ που ξέρεις για τον Ράιχ, που μπορώ να πάω;» Του είπα ότι ο κοντινότερος Ραϊχικός θεραπευτής ήταν στο Όσλο. Απάντησε «Μα έχεις έναν θεραπευτή στην Αγγλία». Έτσι έγραψε στο θεραπευτή μου ο οποίος ωστόσο δεν είχε χρόνο να τον αναλάβει. Και τότε ο δάσκαλος αυτός μου είπε «Πρέπει να δουλέψω μαζί σου». Του είπα «δεν είμαι θεραπευτής». «Τώρα είσαι», απάντησε, «γιατί είμαι ο πρώτος σου πελάτης». Και έτσι ξεκίνησα.
Ε: Καταπληκτικό!
Ν: Ο δεύτερός μου πελάτης ήταν πιο ακραία περίπτωση, πολύ πιο δύσκολος. Έχω δημοσιεύσει την περίπτωσή του, με τίτλο «Το διχασμένο Σώμα» (The divided body). Ήταν πολύ σχιζοειδής. Αλλά και ένας άλλος δάσκαλος στο σχολείο είχε μια συναισθηματική κρίση. Δεν μπορούσα να τον βοηθήσω θεραπευτικά αλλά ήταν φίλος μου και με το ρόλο μου αυτό τον υποστήριξα φιλικά.
Τότε εργαζόμουν κάτω από ένα καταπιεστικό διευθυντή σχολείου, ένα πολύ συντηρητικό, στενόμυαλο και αυταρχικό άνθρωπο που με άφηνε εντελώς ελεύθερο μέσα στην τάξη μου, αλλά εκτός τάξης τα παιδιά έπρεπε να είναι πολύ υπάκουα, κοκ. Έτσι έμαθα στα παιδιά μου ότι μέσα στην τάξη μπορούσαν να συμπεριφέρονται κατ’ αυτό τον τρόπο αλλά έξω από την τάξη έπρεπε να συμπεριφέρονται διαφορετικά.
Ε:Το κατάφεραν; Σε αγαπούσαν;
Ν: Στα παιδιά άρεσε αυτή η ατμόσφαιρα. Έπρεπε να μάθουν ότι η ζωή έξω από την τάξη ήταν διαφορετική. Αυτή η δουλειά με τα παιδιά ήταν πολύ σημαντική διότι στην Αγγλία η εκπαίδευση ήταν γενικά πιο ελεύθερη απ’ ό,τι στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ο Α. Σ. Νειλ, το οποίον γνώριζα προσωπικά, είχε μεγάλη έμμεση επιρροή στην εκπαίδευση στην Αγγλία. Τον καιρό εκείνο η βασική εκπαιδευτική αρχή στην Αγγλία για αυτή την ηλικία ήταν το παιχνίδι: “Καν’ το με ένα παιχνίδι”. Αυτή η στάση με επηρέασε χρόνια πριν γίνω θεραπευτής. Αυτή η παιχνιδιάρικη στάση, στην θεραπεία, είναι το αντίθετο του υπέρ-αυστηρού τρόπου με τον οποίον δουλεύουν κάποιοι θεραπευτές που έχουν ακολουθήσει ψυχιατρική εκπαίδευση.
Ε: Είναι το αντίθετο της κλινικής ψυχο-παθολογικής αντιμετώπισης.
Ν: Ναι, δίνει έμφαση στους πόρους του παιδιού και βοηθάει στο να τους αναδείξει . Αυτή είναι η κυριολεκτική έννοια της λέξης παιδεία “education” η οποία προέρχεται από το “e-ducere”. Το ίδιο συμβαίνει και με τη θεραπευτική μας δουλειά με τους ενήλικους. Δίνεται έμφαση στην δημιουργική έκφραση. Στην εκπαιδευτική μου δουλειά ασχολήθηκα πολύ με την ποίηση, την τέχνη, το δράμα, το χορό (τον οποίο έμαθα από το ινστιτούτο Λαμπάν) και τις πολεμικές τέχνες όπως το τζούντο. Το τζούντο βοηθούσε τα παιδιά στο να έχουν περισσότερη εμπιστοσύνη στο σώμα τους. Εισήγαγα πολλή δημιουργική δουλειά στο σχολείο.
Ε: Ώστε αυτή η δουλειά με τα παιδιά έθεσε την βάση της δουλειάς σου στον τομέα της θεραπείας;
Ν: Πριν ξεκινήσω να δουλεύω θεραπευτικά με ενήλικες σε σταθερή βάση, είχα ήδη δουλέψει δεκατέσσερα χρόνια με παιδιά σε σχολεία.
Ε: Διότι αισθάνομαι ότι όταν δουλεύεις το κάνεις με παιχνιδιάρικο τρόπο. Έρχεσαι σε επαφή με το παιδί που κρύβει μέσα του ο πελάτης, όχι αναγκαστικά με λόγια άλλα με τον τρόπο που τον πλησιάζεις.
Ν: Εν μέρει προετοιμάστηκα γι αυτό δουλεύοντας με τα παιδιά σε μία ελεύθερη ατμόσφαιρα που δίνει χώρο στην έκφρασή τους. Δημοσίευσα δύο βιβλία με ποιήματα από παιδιά σχολικής ηλικίας από τα οποία το πρώτο δημοσιεύτηκε αφού είχε ξεκινήσει η θεραπευτική περίοδος στο Λονδίνο όταν, λίγα χρόνια αργότερα, πήγα στο Abbotsbury School στο Ντόρσετ της Αγγλίας όπου διορίσθηκα εκπαιδευτικός προϊστάμενος (head teacher). Έμεινα πολλά χρόνια σε αυτό το σχολείο όπου είχα την απόλυτη ελευθερία να δημιουργήσω ένα περιβάλλον που παρακινούσε τα παιδιά να υπερβούν τις αναμενόμενες προσδοκίες.
Το πρώτο αυτό βιβλίο είχε τίτλο «Handfuls of Light”. Ο τίτλος προέρχεται από μία φράση ενός από τα ποιήματα των παιδιών.
Ήμουν 50 χρονών όταν έκλεισαν το σχολείο λόγω των περιορισμών της Μ. Θάτσερ σε θέματα παιδείας. Έζησα σε αυτό το χωριό 22 χρόνια. Απείχε ένα μίλι από την παραλία και πάντα μπορούσα να ακούω την θάλασσα το βράδυ. Πάντα είχα στενή σχέση με τη θάλασσα και σε όλη μου τη ζωή ζούσα κοντά στο νερό, τη θάλασσα, ένα ποτάμι ή έστω με θέα μια λίμνη. Το νερό είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της δημιουργίας. Ο παλαιός μου καθηγητής στο Νόττιγχαμ ήθελε να διδάξω στο πανεπιστήμιο. Μου είπε «Μείνε στο προσκήνιο”, αλλά εγώ απομακρύνθηκα από αυτό και μετακόμισα στο Ντόρσετ, κοντά στην παραλία του Chesil στην νότια ακτή. Κατοίκησα μάλιστα και στην οδό Backstreet (ΣτΜ, σε ελεύθερη μετάφραση: Εκτός προσκηνίου.)
Κατά την διάρκεια της περιόδου μου στο Αμποτσμπούρι, αφού είχα μετακομίσει στο Ντόρσετ, έλαβα ένα γράμμα από τον Λόουεν, ο οποίος μου ζήτησε να γράψω την εισαγωγή στο βιβλίο του «Αγάπη και Οργασμός» (Love and Orgasm). Ήμουν το μόνο άτομο που γνώριζε στην Αγγλία και που ενδιαφερόταν για τον Ράιχ. Έτσι έγραψα την εισαγωγή την οποία διάβασε ο Αμερικάνος Μάλκολμ Μπράουν ο οποίος επίσης ενδιαφερόταν για τον Ράιχ. Με κάλεσε λοιπόν στον Λονδίνο το 1967 για να δώσω ομιλία σε άτομα που ενδιαφερόντουσαν για τον Ράιχ, την οποία ονόμασα «Εκείθεν της θεραπείας» (Beyond Therapy) και στόχος της ήταν οι σύνεδροι να λάβουν επίγνωση των δυνατοτήτων τους, της δημιουργικότητάς τους και της ικανότητάς τους να αυτοβοηθηθούν, όπως και να ανιχνεύσουν, πέραν των προβλημάτων, τις μη παθολογικές τους πτυχές και όχι αυτές που τους οδήγησαν σε θεραπεία. Σήμερα θα λέγαμε ότι έδωσα ιδιαίτερη έμφαση στους πόρους τους.
Ε: Αυτό ήταν κατά κάποιον τρόπο αποτέλεσμα της δουλειάς σου με την τέχνη, την ποίηση και την μουσική;
Ν: Ναι. Παραδόξως από αυτή την ομιλία που έκανα για 30 άτομα ήρθαν πέντε ή έξι άτομα που ήθελαν θεραπεία. Έτσι, έμμεσα ξεκίνησα να εργάζομαι σαν θεραπευτής. Κάθε δεύτερο Σάββατο πήγαινα από το Αμποτσμπούρι στο Λονδίνο και σύντομα έφτιαξα ένα κοινό πελατολόγιο, στην αρχή με τον Μάλκολμ Μπράουν και ύστερα με τον Άαρον Έστερστον, ένα συνάδελφο του Ρ. Ν. Λαινγκ. Απέκτησα 12 πελάτες. Δούλευα από τις 8 το πρωί μέχρι τις 8 το βράδυ και μετά πήγαινα σπίτι.
Στην διάρκεια του πρώτου μισού της ενήλικής μου ζωής παντρεύτηκα την Έλσα Κορμπλουθ, μια ταλαντούχο συγγραφέα η οποία αναδείχθηκε σε γνωστή ποιήτρια στην Αγγλία. Ζώντας μαζί της μπορούσα να εμβαθύνω και να εντείνω τις ποιητικές μου αναφορές καθώς και τη σχέση μου με το τοπίο. Η Έλσα είχε πάθος με την ορειβασία. Η ορειβασία ήταν μία βαθιά απόλαυση που μοιραζόμασταν και ήταν πάντα σημαντικό μέρος της γείωσης της φυσικής μου έκφρασης. Πρώτα σκαρφάλωνα δέντρα, ύστερα σκαρφάλωνα βουνά. Αυτά ήταν μέρος της βαθιάς μου σχέσης με την πρώτη μου γυναίκα, την Έλσα.
Ε: Πόσα χρόνια μείνατε μαζί;
Ν: Μέχρι που τελείωσα την διδασκαλία. Μείναμε δηλαδή πάνω από 30 χρόνια μαζί. Αυτά τα χρόνια ήταν οι ρίζες της σύνδεσής μου με την ποίηση.
Άρχισα να εργάζομαι σταθερά ως θεραπευτής όταν άρχισα να πηγαίνω στο Λονδίνο.
Το 1968 , όταν ξεκίνησα στο Λονδίνο, πήγα στη Ρώμη για να κάνω μια ομιλία με θέμα την νευροφυτοθεραπεία. Ο Φεντερίκο Ναβάρρο ήταν τότε φοιτητής της ιατρικής, ήρθε στην ομιλία και εκ των υστέρων παρακολούθησε εκπαίδευση στην νευροφυτοθεραπεία.
Το 1969 – ένα χρόνο αργότερα – ήρθε στο Λονδίνο η Γκέρντα Μπόυσεν. Της οργάνωσα την πρώτη σειρά ομιλιών και ύστερα ξεκίνησα την δεύτερη προσωπική μου θεραπεία και περαιτέρω εκπαίδευση με τον Ράκνες. Για μένα, ένα επαρχιωτόπουλο από το Αμποτσμπουρι που ζούσα στα παρασκήνια στη Back Street, ήταν ένα σημαντικό άνοιγμα να πηγαίνω στο Λονδίνο, να σπουδάζω με τον Ράκνες και να διδάσκω στην Ρώμη. Το 1968 ήμουν ένας από αυτούς που προσκάλεσαν τον Αλεξάντερ Λόουεν να ηγηθεί του πρώτου σεμιναρίου της Βιοενεργητικής στην Ευρώπη.
Πήγα επίσης στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου και έδωσα μια ομιλία στον Βρετανικό Σύνδεσμο Ψυχολογίας (British Psychological Association) που ήταν και μέρος σεμιναρίου με θέμα την μη λεκτική επικοινωνία. Η ομιλία αυτή αποτέλεσε το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου μου «Life Streams”. Ονομάζεται ”Language of the body”.
Το 1970 ξεκίνησα το περιοδικό “Energy & Character”. Και έτσι το παρασκήνιο δεν ήταν και τόσο παρασκήνιο και το περιοδικό ήταν πολύ ενδιαφέρον. Κάποιος μου είπε ότι υπήρχε ανάγκη για ένα ενημερωτικό φυλλάδιο. Οι πρώτοι συνδρομητές ήταν μέλη της Ομάδας Μελέτης του Βίλχελμ Ράιχ στο Λονδίνο, εκπαιδευόμενοι της Γκέρντα Μπόυσεν, φοιτητές της νευροφυτοθεραπείας από την Ρώμη, συνάδελφοι από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου και μέλη του Ινστιτούτου για την Βιοενεργητική Ανάλυση της Νέας Υόρκης (Institute for Bioenergetic Analysis).
Το Energy & Character δεν είναι το πιο παλαιό περιοδικό της σωματικής ψυχοθεραπείας εφόσον το Journal of Orgonomy είχε δημοσιευθεί τρία χρόνια νωρίτερα. Ωστόσο έχουμε δημοσιεύσει πιο πολλά τεύχη, πάνω από 100 μέχρι τώρα. Ίδρυσα λοιπόν το πιο παραγωγικό περιοδικό στον τομέα της σωματικής ψυχοθεραπείας στον κόσμο. Όλα αυτά ξεκίνησαν στη Back Street στο παρασκήνιο.
Ε: Βλέπω ότι τότε ήσουν ανοιχτός και συνέβαλες στο να συνυπάρξουν στο περιοδικό σου όλοι οι κλάδοι της σωματικής ψυχοθεραπείας. Πέρα από το να βοηθήσεις τον Λόουεν και την Γκέρντα, ανέπτυξες τον εαυτό σου. Είναι αξιοσημείωτο.
Ν: Αυτή η περίοδος ήταν πολύ σημαντική. Ήταν αμέσως μετά την επανάσταση του φοιτητών του 1968. Τα Κέντρα Ανάπτυξης (Growth Centres) αναπτύχθηκαν εκείνη την περίοδο. Το πρώτο Κέντρο Ανάπτυξης της Ευρώπης ήταν στο Λονδίνο, όπου εργαζόμουν. Έτσι είχα διασυνδέσεις, εκεί ήρθε και η Εύα Ράιχ να εργαστεί. Συνδεθήκαμε εκεί. Αργότερα ήταν προσκεκλημένη εκπαιδεύτρια στο Ινστιτούτο μας.
Ε: Τι σημαίνει Κέντρο Ανάπτυξης;
Ν: Κέντρο Ανάπτυξης είναι μια ανθρωποκεντρική (humanistic) οργάνωση όπου διδάσκονται διαφορετικά είδη ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης και αυτό-ανάπτυξης, και είναι μέρος του ανθρωποκεντρικού κινήματος που ξεκινούσε μόλις τότε.
Εκείνη την περίοδο γεννήθηκε το Κίνημα Ανθρωπιστικής Ψυχολογίας (Humanistic Psychology Movement) στην Αμερική και αργότερα στο Λονδίνο. Ορίσθηκα σαν Διοικητικός Σύμβουλος του Ινστιτούτου για την Ανάπτυξη του Ανθρώπινου Δυναμικού στο Λονδίνο, το οποίο άνοιξε νέους ορίζοντες στις ανθρωποκεντρικές και σωματικές προσεγγίσεις στην Αγγλία και το εξωτερικό. Με κάλεσαν πριν λίγα χρόνια στην 40ή επέτειο του ανθρωποκεντρικού κινήματος που ιδρύθηκε στην Αμερική, αναγνωρίζοντάς με ως ένα από τους ιδρυτές του.
Μερικά χρόνια αργότερα κλήθηκα να γράψω την ιστορική μου μελέτη για τον Βίλχελμ Ράιχ, «Βιλχελμ Ράιχ: η εξέλιξη της δουλειάς του» (”Wilhelm Reich: the evolution of his work”).
Αργότερα, το 1971, ο Λόουεν με προσκάλεσε σαν επίσημο ομιλητή στο συνέδριο του χάρη στο περιοδικό Energy & Character. Οργάνωσε το πρώτο συνέδριο Βιοενεργητικής στο Μεξικό, σ’ ένα πανέμορφο νησί – πάλι κοντά στο νερό – το οποίο ονομάζεται «Το Νησί των Γυναικών» (Isla Mujeres). Αυτή η πρόσκληση με τίμησε.
Στην πραγματικότητα το περιοδικό έγινε ένα όργανο της Βιοσύνθεσης η οποία εξελισσόταν τότε, αλλά δεχόταν και άρθρα από την Βιοδυναμική (Biodynamic), την Βιοενεργητική (Bioenergetics) και άλλες πολλές κατευθύνσεις εφόσον στόχος μου ήταν η γεφύρωση και όχι ο διαχωρισμός. Έχτιζα γέφυρες ανάμεσα σε αυτές τις διαφορετικές προσεγγίσεις τις οποίες έβλεπα σαν ξαδέλφια της δικής μου δουλειάς. Είχαμε φιλικές σχέσεις και αργότερα κλήθηκα να συμμετάσχω ως εκπαιδευτής σε πολλές από αυτές τις προσεγγίσεις. Ήδη πριν ξεκινήσω το δικό μου εκπαιδευτικό πρόγραμμα δίδασκα την δουλειά μου στο δικό τους εκπαιδευτικό πλαίσιο.
Πριν από το συνέδριο του Λόουεν και πριν ακόμα ξεκινήσω στο Λονδίνο είχα μία πολύ σημαντική συνάντηση με έναν άνθρωπο που γνώριζα μέσω του περιοδικού “Paul Ritter Journal”, τον Στάνλεϋ Κέλεμαν. Ο Στάνλεϋ Κέλεμαν με γνώριζε από παλιά από το άρθρο που είχα γράψει σε ένα περιοδικό που δημοσίευσε ο Πωλ Ρίττερ και με είχε επισκεφθεί στο Ντόρσετ το 1966. Αυτή ήταν η πρώτη μας συνάντηση πριν το 1971 στο Μεξικό.
Τον ξανασυνάντησα το 1973 και είχαμε πολύ καλή επαφή, κάτι που συνέβαινε στις διάφορες συναντήσεις στις οποίες βρισκόμασταν σε διάφορα μέρη. Ο Κέλεμαν ήταν για μένα μία σημαντική έμπνευση διότι με βοήθησε να δω πέρα από τους περιορισμούς του κλασικού Ραϊχικού μοντέλου.
Αυτοί οι περιορισμοί οφειλόταν εν μέρει στην υπερβολική εξωτερική πέιση προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση και στην υπερβολικά ασθενή εστίαση στην ατομική διαδικασία και στην επίγνωση του να εμπεριέχω την παλμικότητα.
Ε: Πως σε βοήθησε;
Ν: Ήμουν στο νησί Isla Mujeres στη μέση μιας πανέμορφης θάλασσας πέρα από την ακτή του Μεξικό, τον Απρίλιο του 1971, και όλα τα μέλη του συνεδρίου απολάμβαναν τον ήλιο και το δροσερό αέρα, την κίνηση, το κολύμπι και το surfing. Υπήρχε ωστόσο ένα μέλος, μία γυναίκα, η οποία φαινόταν περιέργως απόμακρη. Ο Κέλεμαν κατάλαβε την ενεργειακή της κατάσταση από ένα θεραπευτικό πλαίσιο. Μου είπε, «όταν ρέει, διχάζεται». Αυτή η φράση μου έκανε εντύπωση τότε. Τελικά αυτή η γυναίκα ήταν πολύ οριακή, χαώδης και αγείωτη. Είχε υπέρ-ταυτιστεί με την ροή της ενέργειά της γενόμενη άμορφη, είχε χάσει την επαφή με το έδαφος και με τα πόδια της.
Ο Κέλεμαν είχε καταλάβει ότι η ροή χωρίς την γείωση μπορεί να είναι ένα είδος διχασμού (splitting).
Ήταν μια πολύ σημαντική στιγμή για μένα. Αντιλήφθηκα ότι η κλασική Ραϊχική δουλειά όπως είχε αναπτυχθεί μετά τον θάνατο του Ράιχ κινδύνευε να γίνει μια τεχνική που ωθεί υπερβολικά προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση χωρίς να ακολουθεί αρκετά τα κρυφά σημάδια που είχα μελετήσει με τα παιδιά στην θεραπευτική μου δουλειά στον εκπαιδευτικό τομέα. Η μεταγενέστερη Ραϊχική δουλειά είχε γίνει πιο μηχανική, όπως το είχε προβλέψει ο Ράιχ. Ο ίδιος ο Ράιχ είχε δώσει μεγάλη σημασία στο επίπεδο ζωτικής ανθρώπινης επαφής ανάμεσα στον θεραπευτή και τον πελάτη, το γονιό και το παιδί.
Τότε αντιλήφθηκα ότι η κλασική Ραϊχική δουλειά μπορεί να είναι σημαντική και πολύτιμη για άκαμπτους ανθρώπους, αλλά από την στιγμή που έχεις ένα τραυματισμένο ή ένα οριακό άτομο, ή μια αδύναμη δομή του εγώ, αυτή η δουλειά μπορεί να κάνει ακριβώς αυτό για το οποίο η Νικ Βάαλ με είχε προειδοποιήσει το 1952. Μπορεί να δημιουργήσει ψυχωτικές ή κερματισμένες καταστάσεις επανα-τραυματισμού και, ακριβώς για αυτό, σε τέτοιες περιπτώσεις πρέπει να δοθεί σημασία στην δημιουργία καλύτερων ορίων τα οποία η Βααλ ονόμασε οικοδόμηση του εγώ και που εγώ και ο Κέλεμαν ονομάσαμε το να εμπεριέχω (containment).
Ο Κέλεμαν και εγώ ήμασταν εκεί στην αρχή αυτής της διαδικασίας και τότε συνέβη κάτι πολύ ενδιαφέρον. Το 1974 ταξίδεψα στο Συνέδριο του Εσαλεν με θέμα τον Ράιχ, στο Σαν Φρανσίσκο, και ενώ πετούσαμε πάνω από τον Βόρειο Πόλο και κοίταζα κάτω είδα το νερό, πάγο και κάτι ανάμεσα, μισό νερό, μισό πάγο. Και είχα εκείνη τη στιγμή την ιδέα ότι έχουμε πόλους ρευστότητας και στερεότητας και στο ενδιάμεσο είναι το υγρό κρύσταλλο που είναι η βάση της ζωής. Το υγρό χωρίς δομή δεν είναι ζωή. Ούτε και η δομή χωρίς ρευστότητα. Αντιλήφθηκα ότι πολύ ρευστότητα είναι σαν να αιωρείσαι. Μου θύμισε το spacing out, και τις κωματώδεις καταστάσεις της έκστασης (trance). Ο σπασμός από την άλλη πλευρά μοιάζει περισσότερο με την υστερική διαδικασία – όλα είναι στενά και σε σύσπαση.
Έτσι λοιπόν ο πάγος είναι σαν μια σύσπαση, σαν σπασμός , και το νερό είναι μία ελεύθερη ροή που χρειάζεται γείωση, ένα ποτάμι που ψάχνει όχθες, και στο ενδιάμεσο βρίσκεται η κρυστάλλινη μορφή η οποία είναι η ζωή. Αυτή ήταν η αρχή από μια σειρά άρθρων που έγραψα αργότερα με το όνομα ”Between coma and convulsion”.
Όταν έφτασα στο Σαν Φρανσισκο για το Συνέδριο του Έσαλεν με φιλοξένησε ο Κέλεμαν και του είπα για την εμπειρία μου πετώντας πάνω από το Βόρειο Πόλο. Τότε άπλωσε το χέρι του προς την βιβλιοθήκη πίσω του και τράβηξε ένα βιβλίο που είχε γράψει (Your body speaks its mind). Το άνοιξε και μου διάβασε ένα απόσπασμα που άρχιζε έτσι:
«Κάποτε, πετώντας προς το Σαν Φρανσισκο, πάνω από αρμυρές πεδιάδες κοίταξα κάτω και ξαφνικά είδα πως ένα διαβρεγμένο διάλυμα άρχιζε να σχηματίζει ένα κρύσταλλο. Είδα ένα πεδίο κρυσταλλοποίησης (crystalising field) στο νερό.» Και συνέχισε να περιγράφει τις προηγούμενές του παρατηρήσεις για τις καταστάσεις διέγερσης και για τον εντός ορίων παλμό.
Ο Κέλεμαν απλώς γέλασε, διότι είχαμε παράλληλες αντιλήψεις και αυτή ήταν μια πολύ σημαντική στιγμή για την κατανόηση της πολικότητας. Η πολικότητα που ενώνει είναι το αντίθετο της δυαδικότητας που διχάζει. Αυτή ήταν η αρχή της αντίληψής μου για την θεραπεία του τραύματος, και μια σημαντική στιγμή στην κατανόηση της έννοιας της πολικότητας, η οποία έγινε κεντρική στην Βιοσύνθεση. Ήταν η αρχή της κατεύθυνσής μου πέρα από το κλασσικό Ραϊχικό πρότυπο το οποίο δίνει σημασία στην εκπνοή και στο άφημα, κινδυνεύοντας να ξεχάσει τον άλλο πόλο που έχει σχέση με την εισπνοή, το χώνεμα της εμπειρίας, το χτίσιμο μορφής και την περιεκτικότητα ενέργειας.
Ε: Είναι τόσο ενδιαφέρον να εξετάσει κανείς τα άτομα της ομάδας σου, το πώς κάποια άτομα έχουν την ανάγκη να αφεθούν ενώ άλλα έχουν την ανάγκη να οργανωθούν και να χτίσουν το εγώ τους.
Ν: Το να χτίσεις το εγώ σου σημαίνει κατ’ εμάς να συντονισθεί η αντίληψη και η κίνηση. Έχει να κάνει με την αρχή του εκούσιου, την αρχή της αυτονομίας. Για πολλούς οριακούς πελάτες το βασικό πρόβλημα είναι η απώλεια της αυτονομίας. Έχουν καταντήσει αβοήθητα θύματα των περιστάσεων της ιστορίας της ζωής τους.
Η κατανόηση του πως να αποκτήσουμε τη σωστή ισορροπία ανάμεσα στην εκφραστική απελευθέρωση και την δημιουργία ευέλικτων ορίων ήταν η βάση της δουλειάς μας σχετικά με το τραύμα, στις αρχές της δεκαετίας του ’70.
Ε: Πότε ξεκίνησες να μιλάς για το στρες;
Ν: Ήταν την ίδια εποχή, παρακινούμενος από μια πρόσκληση του Τζέη Στάτμαν ο οποίος αργότερα υπήρξε από τους βασικούς παράγοντες που έστησαν το πρώτο Ευρωπαϊκό συνέδριο σωματικής ψυχοθεραπείας. Είχε εκπαιδευτεί στην βιοδυναμική και ύστερα ίδρυσε τη Unitive Psychotherapy. Τον γνώρισα στο Λονδίνο και με κάλεσε να μιλήσω στο Ίδρυμα Ανθρωπίνων Σχέσεων του Τάβιστοκ (Institute of Human Relations). Εκτίμησα αυτή την πρόσκληση διότι το Τάβιστοκ ήταν το κέντρο της θεωρίας της προσκόλλησης (attachment theory) στην Αγγλία. Εδώ μπορούσα να πάω πέρα από την μεταπτυχιακή μου διατριβή η οποία εφάρμοζε την θεωρία της προσκόλλησης στα πλαίσια της παιδείας. Ήμουν καλεσμένος στο βασικό Βρετανικό κέντρο της ορθής ψυχοδυναμικής κατανόησης του ανθρώπου και μου ζήτησαν να μιλήσω για την θεραπευτική μου άποψη σχετικά με τις πολικές πτυχές του χαρακτήρα, οι οποίες με την σειρά τους αντανακλούν την ενεργειακή πολικότητα που είχα περιγράψει σε παλαιότερα άρθρα με θέμα το κώμα και την σύσπαση.
Για παράδειγμα «ακίνητος ή τρέξε», ο χαρακτήρας που αναδιπλώνεται και συρρικνώνεται προς τα μέσα ή το αντίθετο– τρέξε όσο πιο γρήγορα μπορείς προς τα έξω. Εδώ με είχε επηρεάσει η δουλειά του Φρανκ Λέηκ τον οποίο δεν είχα ακόμα γνωρίσει τότε. Γνώριζα μόνο την θεωρητική του δουλειά.
Ε: Ποιος ήταν ο Φρανκ Λέηκ;
Ν: Ήταν ένας πολύ δημιουργικός άνθρωπος ο οποίος πάντρεψε την κλινική ψυχιατρική με μία Χριστιανική θεολογία. Είχε παρόμοιες απόψεις με αυτές του Ράιχ στο βιβλίο του «Η δολοφονία του Χριστού». Ο Λέηκ ήταν επίσης από το 1977 συνδιευθυντής με μένα και άλλους του Ινστιτούτου για την Ανάπτυξη του Ανθρώπινου Δυναμικού στο Λονδίνο (Institute for the Development of Human Potential).
Ο Φρανκ Λέηκ ενδιαφερόταν πολύ για την προγεννητική όψη της ανάπτυξης. Είχε επίσης καταλάβει ότι οι ενεργητικές πολικότητες αποτελούν το υπόβαθρο για την ανάπτυξη του χαρακτήρα. Έγραψε για το θέμα αυτό σε σχέση με την σχιζο-υστερική πολικότητα, την οποία έβλεπε και σαν μία διαπεριθωριακή (trans-marginal) αντίδραση στο στρες. Έτσι ο Λεηκ βοήθησε να φέρει την ιδέα της πολικότητας στην θεραπευτική κατανόηση, μέρος δε αυτής της ενόρασής του ήταν στο ότι έχουμε κινητικά μοτίβα όπως το «να το βάλουμε στα πόδια», «να ζητάμε βοήθεια» (reaching out) κτλ.
Το ενδιαφέρον μου για την κινητικότητα ξεκίνησε από νωρίς διότι το 1964, αφού είχα ξεκινήσει την θεραπευτική μου δουλειά, έγραψα μια θεωρητική μελέτη της κινητικότητας και της ανάπτυξης. Μελέτησα την κίνηση της αμοιβάδας, διαφόρων ζώων και τελικά του ανθρώπου. Ήταν μία βιοκοινωνική μελέτη την κινητικής συμπεριφοράς. Με ενδιέφερε πολύ η κίνηση.
Ε: Γιατί σε ενδιέφερε τόσο πολύ η κίνηση τότε; Ήσουν δάσκαλος.
Ν: Αυτό το ενδιαφέρον προήλθε κατά μέρος από την επαφή μου με την Ραϊχική δουλειά. Μου έκανε μεγάλη εντύπωση το κεφάλαιο στο βιβλίο του Ράιχ «Character Analysis» που αφορά στην εκφραστική γλώσσα των ζωντανών. Ο Ράιχ έγραφε για την αμοιβάδα, την διαδικασία της πρωτογενούς έκτασης και σύσπασης. Εστιαζόταν βασικά στην συναισθηματική έκφραση. Βέβαια η συναισθηματική έκφραση συνδεόταν για τον Ράιχ με τις κινήσεις, τις νευροφυτικές κινήσεις, το ρεφλέξ του οργασμού, την αναζήτηση βοήθειας. Εστιαζόταν στην επαφή και ένα από τα κανάλια επαφής είναι η εκφραστική κίνηση η οποία ήταν κεντρικό θέμα στην μελέτη που έκανα για την μεταπτυχιακή μου διατριβή που αφορούσε τα σήματα και τις ενδείξεις του παιδιού.
‘Όμως παράλληλα με τη δουλειά μου στο σχολείο η Έλσα γέννησε τα δύο μας παιδιά, το γιό μου και τη κόρη μου. Ο Αδάμ, που σημαίνει γη, γεννήθηκε το 1960. Η κόρη μου Εϊλιντ, που σημαίνει φως, γεννήθηκε ένα χρόνο αργότερα. Ήταν μια πολύ καλή περίοδος της ζωής μας όπου μπορούσαμε να μοιραζόμαστε την ανάπτυξη των παιδιών μας δίπλα στην θάλασσα, και να απολαύσουμε την ανάπτυξή τους στο δημιουργικό πλαίσιο του σχολείου στο οποίο αναμειγνυόταν και η Έλσα. Έτσι μπορούσα να δω από πρώτο χέρι το πώς αναπτύσσονται τα παιδία και τα συναισθήματα και το τι συνέβαινε με την σωματική έκφραση. Σαν θεραπευτής με ενδιέφερε πολύ το πώς ξεκινάει η έκφραση και για να υποστηρίξω την δουλειά μου σαν δάσκαλος ξεκίνησα μαθήματα δημιουργικού χορού. Πήγαινα σε σεμινάρια χορού και μάθαινα από τις διδασκαλίες χορού των δασκάλων του Ινστιτούτου Λαμπαν, όπως η Λιζ Ούλμαν και η Νταϊάνα Τζόρνταν. Αυτές οι γνώσεις αναπτύχθηκαν περαιτέρω και εισήχθηκαν στην Βιοσύνθεση με αυτό που έχουμε ονομάσει «ποιότητες παρόρμησης» (impulse qualities).
Αυτό ήταν η αρχή των κινητικών πεδίων (motoric fields) της Βιοσύνθεσης. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1975, ξεκίνησα την εκπαίδευση στα πλαίσια θεραπευτικών ομάδων στο Λονδίνο, στο Τσώρτσιλ Σεντερ, οργανωμένα από συνάδελφο του Φρανκ Λέηκ.
Τον ίδιο χρόνο κλήθηκα να οδηγήσω μια ομάδα στην Νέα Υόρκη. Εκεί είχα μια πολύ έντονη εμπειρία η οποία με συνέδεσε βαθύτατα με τις αρχές που ονομάζουμε «κεντράρισμα, γείωση και αντιμετώπιση» (centering, grounding and facing), οι οποίες σχετίζονται με τα τρία εμβρυολογικά στρώματα στο σώμα και την μετέπειτα έκφρασή τους στο ενήλικο σώμα ως συναίσθημα, συμπεριφορά και αντιλήψεις ή πεποιθήσεις. Ήταν ένα είδος βάπτισης για την Βιοσύνθεση. Μετά από αυτό η δουλειά μου έγινε πιο βαθιά και πιο οργανική και ανέπτυξα μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στην ομαδική ενέργεια μεταξύ των ανθρώπων. Η λέξη «Βιοσύνθεση» που σημαίνει ενοποίηση της ζωής είναι μια έκφραση των συνειδητοποιήσεων εκείνης της εποχής.
Ε: Γνωρίζω ότι υπήρξε μια κρίση στη προσωπική σου ζωή εκείνη την εποχή.
Ν: Στο τέλος της δεκαετίας του ’70 η οικογένειά μου πέρασε από μια κρίση λόγω της εφηβείας του γιου μου Αδάμ. Η κρίση από την οποία πέρασε ο γιος μου είχε σχέση με ναρκωτικά. Έπαιρνε LSD, έχασε τον προσανατολισμό του με αυτές τις εμπειρίες και έφτασε σε σημείο έκτακτης ανάγκης όπου χρειαζόταν να αντλήσω απ’ ότι ήξερα και δεν ήξερα σχετικά με αυτά που προκαλούν τα ναρκωτικά. Αυτό που ανακάλυψα ήταν ότι έπρεπε γρήγορα να μάθω τι κάνει το LSD στον εγκέφαλο διότι ήθελα να καταλάβω πρακτικά πράγματα που μπορούσαν να βοηθήσουν έναν άνθρωπο σαν τον γιο μου σε μια τέτοια κρίση. Ανακάλυψα κάποιες από τις επιρροές του LSD στον εγκέφαλο και τι κάνουν στο σώμα και στους νευροδιαβιβαστές.
Ε: Πως σε βοήθησε αυτό στο να αντιμετωπίσεις την κρίση;
Ν: Έψαξα να βρω τρόπους να διακόψω τα μονοπάτια των αρνητικών νευροδιαβιβαστών με την χρήση βιταμινών. Βρήκα ένα συγκεκριμένο συνδυασμό βιταμινών που μπορούσαν να βοηθήσουν τον εγκέφαλο να επανασταθεροποιηθεί. Δεν είναι τόσο το ότι η θεραπευτική μου κατανόηση με βοήθησε να αντιμετωπίσω αυτή τη κρίση όσο το ότι η αντιμετώπισή της με βοήθησε να εμβαθύνω την θεραπευτική μου κατανόηση. Βασικά λειτουργεί και με τους δύο τρόπους.
Έτσι μπόρεσα έως ένα σημείο να βοηθήσω τον γιο μου να συνέλθει. Έγραψα αυτές τις ιδέες οι οποίες κατέληξαν σε ένα βιβλίο 120 σελίδων με τίτλο «The charge of consciousness”. Αποτελείται από ένα περίπλοκο συνδυασμό βιοχημείας, περί της οποίας αρχικά δεν γνώριζα απολύτως τίποτα, της ψυχοδυναμικής διαδικασίας, για την οποία γνώριζα πολλά, και της προ-ψυχωτικής διαδικασίας, για την οποία είχα θεραπευτικές γνώσεις, αλλά όχι σε σχέση με αυτό που συμβαίνει στην διαδικασία του εγκεφάλου. Συναρμολογούσα λοιπόν μέσα σ’ αυτό το βιβλίο την θεραπευτική εμπειρία, την ψυχοδυναμική και την βιοχημεία του εγκεφάλου, όπως επίσης και τη μελέτη ορισμένων μορφών αλλοιωμένης συνείδησης. Κάτι το εξαιρετικά περίπλοκο!
Το έγραψα μέσα σε δύο εβδομάδες, χωρίς παύση, διότι υπήρχε κρίση. Το πήγα στον τυπογράφο μου και του είπα «το θέλω γρήγορα!». Το βιβλίο βρισκόταν στα χέρια μου μετά από δύο εβδομάδες, ένα μήνα αφού είχα ξεκινήσει να το γράφω στη γραφομηχανή μου. Είναι μάλλον το πιο πυκνογραμμένο κείμενο που έχω γράψει μέχρι σήμερα διότι το έγραψα όντας σε μια κατάσταση υπερέντασης. Ακόμα και τώρα αναφέρομαι σ’ αυτό το βιβλίο και το διαβάζω σαν πηγή νευροβιολογίας. Πάντα εκπλήσσομαι από αυτά που βρίσκω σ’ αυτό το βιβλίο. Τόσα πολλά στοιβάχτηκαν εκεί μέσα σ’ εκείνες τις δύο εβδομάδες.
Η κρίση από την οποία πέρασε ο γιος μου ήταν ένα είδος θανάτου και αναγέννησης. Βγήκε από αυτή την κρίση δυνατότερος και με καλύτερη πνευματική αντίληψη, και από τότε δεν ξανάγγιξε τα ναρκωτικά. Μάλιστα άρχισε να ενδιαφέρεται πολύ για την εναλλακτική ιατρική με βότανα.
Δυστυχώς, λίγους μήνες αργότερα η οικογένειά μου πέρασε από μια δεύτερη τραυματική κρίση. Η κόρη μου η Ειλιντ, τότε 18 χρονών, αποφάσισε ότι ήθελε να κάνει τη ζωή της. Ήθελε να πάει να δουλέψει σαν βοηθός σε ένα καταφύγιο για άστεγους στο Λονδίνο που λεγόταν “The House of Peace” (Το Σπίτι της Ειρήνης) το οποίο λειτουργούσε στο όνομα της Μητέρας Τερέζας. Δεν ήταν Καθολική αλλά ήταν Χριστιανή και ήθελε να βοηθήσει τον κόσμο με τον δικό της τρόπο.
Την ημέρα που πήγε στο Λονδίνο, για τη πρώτη μέρα της δουλειάς της, εκείνη την ίδια νύχτα πήρε φωτιά το οίκημα. Την φωτιά την έβαλε μια αλκοολική γυναίκα, με προϊστορία πυρομανίας. Υπήρχαν είκοσι άτομα στο καταφύγιο, και τα δέκα πέθαναν εκείνη τη νύχτα. Ένα από αυτά ήταν η κόρη μου. Πλήρης τραγωδία!
Ε: Πως σε βοήθησε η προσωπική και επαγγελματική σου εξέλιξή να καταλάβεις, να περιέξεις και να διαχειριστείς τον πόνο σου;
Ν: Μου πήρε χρόνια να το διαχειριστώ. Ωστόσο βαθιά ερωτήματα αναδυόντουσαν, όπως «ποιο είναι το νόημα της ζωής πέρα από το σώμα, πέρα από αυτή την ύπαρξη;». Με οδήγησε πολύ έντονα προς την πνευματική πλευρά της δουλειάς μου που σχετίζεται με την καλύτερη κατανόηση των συνδέσμων ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή, την ελπίδα και την απελπισία, το πεπρωμένο και την πίστη σε κάτι βαθύτερο. Αυτές οι ενδοσκοπήσεις έγιναν μέρος του τελευταίο κεφαλαίου του βιβλίου μου Lifestreams, με τίτλο “Η μήτρα, ο τάφος και το πνεύμα» (The womb, the tomb and the spirit).
Έτσι αυτή η τραγωδία, αφού την αντιμετώπισα, μου έδωσε ένα βαθύτερο εσωτερικό έδαφος για την θεραπευτική μου δουλειά.
Αυτή η διπλή κρίση έφερε πολλές σημαντικές αλλαγές στην προσωπική μου ζωή. Μετά από λίγο καιρό, το 1981, το σχολείο στο οποίο δούλευα για 22 χρόνια έκλεισε εξ’ αιτίας πολιτικών αποφάσεων στην Αγγλία.
Είχα μόλις κλείσει τα 50, η κατώτερη ηλικία που μπορεί κανείς να πάρει σύνταξη, την είχα υπερβεί κατά δύο μήνες. Τώρα μπορούσα να πάρω την σύνταξή μου. Όχι πριν. Μπορούσα να λαμβάνω μια μικρή σύνταξη στην Αγγλία σαν δάσκαλος. Ήταν τότε μια μεγάλη ευκαιρία να αναπτύξω την θεραπευτική μου δουλειά, για πρώτη φορά full time.
Ε: Ήταν σαν μια επαγγελματική αναγέννηση δηλαδή;
Ν: Ναι, ενώ αφομοίωνα τον τεράστιο πόνο από τον θάνατο της κόρης μου, σταμάτησα να διδάσκω για κάποιες εβδομάδες. Όταν συνέχισα την διδασκαλία για ένα ακόμα χρόνο, συνέχισα παράλληλα και την θεραπευτική μου δουλειά και άρχισα να μεταμορφώνω κάποιες όψεις του πόνου αυτού σε βοήθεια για άλλους ανθρώπους που είχαν τραυματιστεί από την εμπειρία του θανάτου με τρόπους που μπορούσαν να είναι καταστροφικοί. Κάτι που είχα καταλάβει τότε ήταν ότι έχουμε στρώματα εμπειριών γύρω μας. Υπάρχουν αρνητικοί και θετικοί κύκλοι γεγονότων. Ζούμε αγωνίες, τραύματα, ίσως και πολέμους ή θανάτους. Και αναρωτήθηκα: Ποιο είναι το έσχατο εξωτερικό στρώμα αυτών των σφαιρών εμπειρίας; Ποίο είναι το ύστατο εξωτερικό στρώμα εμπεριεκτικότητας. Είναι θετικό ή αρνητικό; Είχα την αίσθηση ότι πέρα από τον πόνο και την φρίκη υπάρχει κι άλλο ένα στρώμα. Αυτό το εξωτερικό στρώμα δεν είναι καταστροφικό αλλά δημιουργικό και υποστηρικτικό. Υπ’ αυτή την έννοια μας φέρει ο Κόσμος.
Ένα από τα πρώτα άτομα που με πήρε τηλέφωνο μετά τον θάνατο της κόρης μου ήταν ο Στανλεϋ Κέλεμαν ο οποίος το είχε μάθει από κάποιον στο Λονδίνο. Δεν του το είχα πει. Πρέπει αν είχε μιλήσει με κάποιον στο Λονδίνο που του είχε πει: «Ο Ντέϊβιντ είχε μια καταστροφή». Με πήρε από την Καλιφόρνια και σύντομα μου είπε «Ήρθε η ώρα να πάρεις κάποια βοήθεια. Βάλε την στην καρδιά σου και μεγάλωσέ την ως ψυχή σου». Αυτή του η φράση ήταν ένα δώρο σ’ αυτή την τραγική περίοδο. Ένα καταπληκτικό δώρο. Βέβαια εκατοντάδες άνθρωποι μου έγραψαν αλλά όσο πιο πολύ έγραφαν τόσο λιγότερο με άγγιζαν. Αυτή τη φράση όμως θα τη θυμάμαι για το υπόλοιπο της ζωής μου.
Ε: Μαθαίνω από του δύο σας πώς να διαλογίζομαι μέσω του σώματός μου, κάτι που ξεκίνησε όταν μου συστήσατε να κάνω Kum Nye. Όταν το ξεκίνησα αισθάνθηκα ότι μπορούσα να ξαναποκτήσω την σύνδεσή μου με τους ανθρώπους μου που έχουν πεθάνει, και έτσι μπορώ να είμαι μαζί τους, εφόσον συνεχίζουν σαν κομμάτι της ψυχής μου. Τότε δεν είναι που πρωτοσυναντηθήκαμε;
Ν: Ναι, η πρώτη ομάδα που είχα μετά το θάνατο της κόρης μου ήταν τον Μάιο του 1980, στο Σαλβαντόρ της Βραζιλίας.
Ήσουν μέλος αυτής της ομάδας Εσθερ. Αυτή η ομάδα ήταν επίσης μια γέννηση διότι ήταν η πρώτη φορά που δούλεψα με τις ομάδες Βιοσύνθεσης στην Νότιο Αμερική.
Ε: Ναι, αυτή η δουλειά στην Νότιο Αμερική ήταν ο πυρήνας της μελλοντικής κοινότητας εκπαιδευτών Βιοσύνθεσης, η αρχή μιας ολόκληρης διαδικασίας ανάπτυξης.
Ν: Θα ήθελα να επανέλθω στο ερώτημά σου σχετικά με το πώς αντιμετώπισα τον πόνο. Είχα ζήσει στο περιθώριο για περίπου 20 χρόνια, ταξίδευα στο Λονδίνο, καμία φορά πήγαινα στην Νότιο Αμερική ή στην Αυστραλία αλλά μέχρι τότε ήμουν βασικά αγκυροβολημένος στο περιβάλλον μου, διδάσκοντας σε μικρή ακτίνα από κει που ζούσα. Το σχολείο ήταν δύο βήματα από το σπίτι μου. Καμία φορά ταξίδευα αλλά ήταν η εξαίρεση.
Στον πατέρα μου άρεσε να ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο με καράβια αλλά ποτέ δεν είχε την ευκαιρία και έγινε εργάτης στο λιμάνι του Λονδίνου, παρακολουθώντας τα πλοία να έρχονται και να φεύγουν. Το σενάριο της ζωής του ήταν «η ζωή ξεκινάει στο σπίτι».
Τα 22 μου χρόνια με κράτησαν αγκυροβολημένο σε ένα πανέμορφο τοπίο μπρος στο κατώφλι μου. Τότε ξαφνικά το σχολείο έκλεισε και δεν είχα άλλο εισόδημα εκτός από την σύνταξή μου. Δεν είχα δουλειά, ούτε σπίτι και είχα χάσει και το ένα παιδί μου. Τι θα έκανα στη ζωή μου;
Ε: Αυτή ήταν μια κρίσιμη μετάβαση για σένα.
Ν: Ναι, μια βαθιά κρίση μέσης ηλικίας, κάπως αργοπορημένη. Τότε αποφάσισα ότι ήταν η ευκαιρία να αναπτυχθώ. Η Έλσα είχε την δική της αντίδραση σε αυτή την διπλή κρίση. Αποφάσισε να ανανεώσει την καριέρα της. Πήγε να σπουδάσει στο πανεπιστήμιο για πρώτη φορά και πήρε μεταπτυχιακό στη δημιουργική γραφή, το οποίο υποστήριξε το ενδιαφέρον της στην ποίηση. Ωστόσο, απομακρυνόμασταν όλο και περισσότερο ο ένας από τον άλλον, τόσο σε επαγγελματικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο. Εκείνη ασχολιόταν με το μεταπτυχιακό της. Εγώ είχα την ευκαιρία να αναπτύξω την δουλειά μου. Αντιμετώπιζα τον πόνο με το να ταξιδεύω μακριά από αυτή την περιοχή. Για 5 χρόνια ταξίδευα ασταμάτητα. Ταξίδεψα σε 30 χώρες. Πήγα ως τη σελήνη και πίσω, αναλογικά. Εν μέρει διαχειριζόμουνα το πόνο μου. Εν μέρει έχτιζα.
Ένα από τα πρώτα μέρη στα οποία δούλεψα, πριν κλείσει το σχολείο, ήταν η Ιαπωνία. Ένα κύριος που είχε διαβάσει το βιβλίο μου «The spiral flame» μου έγραψε. Αργότερα πήγε στην Ιαπωνία και έγινε καθηγητής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο του Καναζάουα. Θα θυμάσαι ότι το πρώτο μου πτυχίο ήταν στην Αγγλική φιλολογία. Με κάλεσε στην Ιαπωνία για να διδάξω την Βιοσύνθεση. Εκεί συνάντησα μια συνάδελφό του, μία καθηγήτρια φιλολογίας και φιλοσοφίας στο ίδιο πανεπιστήμιο η οποία βοήθησε στην οργάνωση της επίσκεψής μου.
Αυτό το άτομο ήταν η Σίλβια, ένας αξιοθαύμαστος άνθρωπος, μια δημιουργική φιλόσοφος και συγγραφέας. Ερωτευτήκαμε και έγινε η δεύτερή μου σύντροφος. Και αυτό ήταν μια αναγέννηση. Εκείνη την εποχή πέρασα από μια ολοκληρωτική αλλαγή: Μόλις έβγαινα από τον χωρισμό μου με την Έλσα. Ήταν πολύ οδυνηρό και για τους δυο μας αλλά καταφέραμε να μείνουμε καλοί φίλοι και να συντηρήσουμε μια βαθιά και σημαντική επαφή. Σ’’ αυτή τη φάση της αλλαγής αναπτυσσόταν η νέα μου σχέση με την Σίλβια. Είχα σταματήσει την διδασκαλία στο σχολείο, εν καιρώ θα εγκατέλειπα την χώρα μου, την γλώσσα μου και το σπίτι μου. Είχα την αίσθηση ότι χώρα μου ήταν τα παπούτσια μου. Είχα κάπως την αίσθηση ότι έτσι εγκατέλειπα ότι είχα εκτός από την δουλειά μου και κέρδιζα ότι έχω από τότε: μια δεύτερη ζωή, μια δεύτερη ευκαιρία.
Η Βιοσύνθεση αναπτύχθηκε μέσω της αγάπης του ενός για τον άλλον και της αγάπης μας να δουλεύουμε σε βάθος με ανθρώπους με ένα ενσωματωμένο πνευματικό τρόπο, με τα πιο βαθιά συναισθήματα των ανθρώπων που υποστηρίζουμε και ενθαρρύνουμε σαν διαδικασίες αυτοθεραπείας.
Ε: Ήσουν 50 χρονών τότε;
Ν: Ήμουν 50 χρονών όταν πέθανε η Ειλιντ, αλλά 54 χρονών όταν μετακόμισα στην Ελβετία. Κάπως αργά για ένα νέο ξεκίνημα. Σταμάτησα τα ταξίδια και μετακόμισα στην Ζυρίχη το 1985. Τότε ήμασταν μαζί με την Σίλβια και ξεκινήσαμε την εκπαίδευση με τον Μπομπ Μουρ.
Ο Μμομπ Μουρ ήταν ένας εκπληκτικός διαισθητικός ψυχικός δάσκαλος ο οποίος καταλάβαινε την κυκλοφορία της λεπτοφυούς ενέργειας του σώματος καλύτερα από κάθε άλλον που έχω ποτέ συναντήσει στη ζωή μου. Τον είχα γνωρίσει στο Λονδίνο πριν αρκετά χρόνια μέσω πελατών μου που τον γνώριζαν. Όταν η Ειλιντ πέθανε με είχε πάρει τηλέφωνο για να με στηρίξει.
Σε αυτή τη μεταβατική περίοδο η Σίλβια και εγώ ξεκινήσαμε την εκπαίδευση μαζί του στην Δανία και έτσι ξεκίνησε μια διαδικασία 15 ετών. Πηγαίναμε κάθε χρόνο για κάποιες εβδομάδες. Ο τρόπος με τον οποίον ο Μουρ κατανοεί τους ανθρώπους ήταν ζωτικός για την δουλειά μας στη Βιοσύνθεση και μας απέφερε βαθύτερη κατανόηση και πρακτική εξάσκηση στη δουλειά μας με τη λεπτοφυή (αιθερική) ενέργεια.
Ε: Πες μου για το πώς η γνωριμία σου με την Σίλβια άλλαξε την Βιοσύνθεση
Ν: Η προσφορά της Σίλβιας στην Βιοσύνθεση είναι ανεκτίμητη. Μέσω των συζητήσεών μας στην αρχή ανέκυψε το θέμα των επτά πεδίων της ζωής (life fields) της Βιοσύνθεσης, το οποίο αποτελεί το πληρέστερο και πλέον ολοκληρωμένο πρότυπο και έκφραση της δουλειάς μας.
Τα life fields βασίζονται στα επτά ενεργειακά κέντρα του σώματος τα οποία χρησιμοποιεί στη δική της δουλειά κατά τη διάρκεια του εκπαιδευτικού μας προγράμματος. Φέρνει μια κεντρική ποιότητα παρουσίας στην δουλειά της η οποία εμπνέει του ανθρώπους. Έχει ένα μεταπτυχιακό Ph.D. στην Φιλοσοφία, Ψυχολογία, Φιλολογία και στις Καλές Τέχνες και προκαλεί τους ανθρώπους να σκεφτούν για το ποιοι είναι και τι κάνουν σε πολύ βαθύτερα επίπεδα από τα συνηθισμένα σε τέτοιου είδους δουλειά.
Ο γιος μας ο Τιλ, που γεννήθηκε το 1988, ήταν μια πηγή απέραντης χαράς και για τους δυο μας και μια συνεχής μάθηση σε βαθύτερο επίπεδο σχετικά με τις διαδικασίες της φυσιολογικής παιδικής ανάπτυξης. Εκτός από το ότι ήταν μητέρα ενός μωρού, η Σίλβια είχε αναλάβει το μεγαλύτερο κομμάτι της ανάπτυξης του περιεχομένου και της δομής των εκπαιδευτικών προγραμμάτων της Βιοσύνθεσης και του νοικοκυριού μας. Αισθάνομαι συχνά ότι θα έπρεπε να την είχα υποστηρίξει περισσότερο σ’ αυτό το τεράστιο έργο.
Η Σίλβια εισήγαγε στη Βιοσύνθεση τις δικές τις μοναδικές ενεργειακές ποιότητες, συμπόνια, καθαρότητα στην ανάπτυξη του φιλοσοφικού και του ψυχο-δυναμικού πλαισίου της δουλειάς μας, την ατομική θεραπευτική υποστήριξη των εκπαιδευόμενων μέσω του υψηλού αισθητηρίου της σε θέματα ομαδικής ενέργειας της ομαδικής διαδικασίας.
Όταν μετακόμισα στην Ελβετία, η Βιοσύνθεση είχε διδαχθεί σε όλο τον κόσμα αλλά δεν είχε σπίτι/πατρίδα. Η Σίλβια χρησιμοποίησε τις οργανωτικές τις ικανότητες για να βρει κτίρια για να οργανώσει τα Ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά προγράμματα και να χειρισθεί τις διαδικαστικές λεπτομέρειες που επέτρεψαν την διδασκαλία μας.
Και οι δύο εργαστήκαμε για την πολιτική αναγνώριση της Βιοσύνθεσης. Το έκανα σε Ευρωπαϊκό επίπεδο όπου πέτυχα την επιστημονική αναγνώριση της δουλειάς μας από την EAP στις Βρυξέλλες το 1998. Αυτό πέτυχε χάρη στην δουλειά που είχε ήδη κάνει η Σίλβια με την οποία πέτυχε την αναγνώριση από την Swiss Psychotherapy Charta και τις συναλλαγές της με άλλους συνδέσμους στον Γερμανικό τομέα.
Αργότερα, η ίδρυση του Διεθνούς Ιδρύματος της Βιοσύνθεσης (International Foundation for Biosynthesis) – το οποίο ενσωμάτωσε όλα τα εκπαιδευτικά προγράμματα που είχαν αναπτυχθεί σε διάφορες χώρες – ήταν επίσης δικό της κατόρθωμα. Ήταν σαν να επεξεργάζεσαι ένα διαμάντι μέχρι που η τελική δομή να έχει συνοχή και να εκτιμηθεί από την κοινότητά μας.
Οι προσφορές της στην Βιοσύνθεση είναι αμέτρητες σε διάφορα επίπεδα. Αλλά γι’ αυτό χρειάζεται να αναπτύξουμε μια ξεχωριστή ιστορία των τελευταίων 20 χρόνων.
Το 1994, το Διεθνές Ινστιτούτο της Βιοσύνθεσης (International Institute for Biosynthesis) το οποίο είχε ιδρύσει μεταφέρθηκε στο σπίτι του, στους πρόποδες των Άλπεων, με θέα την λίμνη Κονστάνς και με θέα επίσης 4 διαφορετικές χώρες. Η Σίλβια επέβλεψε τις χιλιάδες λεπτομέρειες του χτισίματος και του σχεδιασμού ενός οικολογικού κτιρίου που είναι τώρα η δομή που εμπεριέχει την θεραπευτική μας δουλειά.
Λίγους μήνες μετά τα εγκαίνια του κτιρίου ήλθε ο Υπουργός Υγείας, κοίταξε την έκθεση που είχαμε φτιάξει και είπε «αυτή η δουλειά αφορά την καρδιά, είναι ένα μέρος για την καρδιά».
Μετά από 18 πενταετή εκπαιδευτικά προγράμματα στη Βιοσύνθεση που διδάξαμε μαζί στην Ελβετία, επιτέλους βρίσκουμε το χρόνο να γράψουμε μια σειρά από βιβλία, αλλά μαζί, άλλα ξέχωρα, στα οποία βρίσκουν έκφραση τα πιο πρόσφατα μηνύματα της δουλειάς μας και της ζωής μας.
Βιογραφία
Η Εσθερ Φράνκελ γεννήθηκε το 1948 στην Βραζιλία από εβραίους γονείς Πολωνικής καταγωγής. Είναι από τους πρώτους που εισήγαγαν την σωματική ψυχοθεραπεία στην Βραζιλία. Είναι κλινική ψυχολόγος, εκπαιδεύτηκε από την ομάδα του Ζαν Πιαζε (Jean Piaget) στο πανεπιστήμιο της Γενεύης. Στην σωματική ψυχοθεραπεία εκπαιδεύτηκε από τους Γκέρτα Μπόυσεν, Ντέηβιντ Μποαντέλλα, Αλεξάντερ Λόουεν και Άλμπερτ Πέσσο. Είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Συνδέσμου Σωματικής Ψυχοθεραπείας. Ήταν δασκάλα στο πανεπιστήμιο Pontifica Universidade Catolica στο Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας. Είναι Διεθνής Εκπαιδεύτρια στην Βιοσύνθεση, Διευθύντρια της Σχολής Βιοσύνθεσης στο Ρίο ντε Τζανέιρο, Διευθύντρια του εκπαιδευτικού προγράμματος της Βιοσύνθεσης στην Πορτογαλία και στο Ισραήλ. Εκπαιδεύει ψυχοθεραπευτές σε πολλές χώρες.